Giới chia ra làm hai phần, một là giới điều và hai là giới đức. Giới điều có điều khoản rõ ràng, trong đó có điều luật phải giữ gìn, nếu không giữ là vi phạm và bị xét xử. Đối với Phật tử tại gia, Phật ban cho năm giới điều.

Đối với hàng xuất gia, Sa di có 10 giới, Tỳ kheo có 250 giới, Tỳ kheo ni có 380 giới, Bồ tát có 10 giới trọng và 48 giới khinh. Tất cả những điều luật này do Phật chế, trong khi Ngài tại thế, tùy theo từng hoàn cảnh, người nào cần áp dụng điều khoản nào thì Phật cho điều đó.

Tuy nhiên, nếu nhìn xa, sẽ thấy tất cả điều khoản mà Đức Phật đưa ra không nhằm mục đích ràng buộc người, nhưng nhằm giúp cho mọi người thực hiện được những điều kiện cần thiết cho đời sống an lạc. Ví dụ quý vị muốn tu theo Phật, xin quy y Tam bảo, thì quý thầy sẽ truyền cho năm giới là không sát sinh, không trộm cắp, không tà dâm, không nói dối, không uống rượu. Đó là năm giới căn bản mà Phật chế cho Phật tử tại gia, nếu nhìn ở mặt tích cực, sẽ giúp quý vị được an lạc, giải thoát; nhưng nhìn ở mặt tiêu cực, sẽ có một số hạn chế sinh hoạt của quý vị. Khuôn giới luật này được ví như chiếc vòng kim cô trên đầu Tề Thiên, không có vòng này sẽ chạy lạc ra ngoài, sẽ không được an vui, giải thoát. Vì vậy, Đức Phật đưa cho cái khuôn giới luật để chúng ta sống được an toàn.

Chính vì vậy mà từ khởi đầu, đối với các vị giải thoát Tăng, Phật không chế đặt giới điều, vì các ngài không vi phạm điều tội lỗi, nên không cần có giới điều. Điều này cũng giống như Tề Thiên về đến Cực lạc, xin Đức Quan Âm cởi chiếc vòng kim cô. Ngài bảo về đến đây thì vòng kim cô tự mất, là ý muốn nói khi nào chúng ta còn phạm lỗi lầm thì còn cần một số nguyên tắc sống để ngăn ngừa việc ác; nhưng nếu sống tốt rồi, không cần có nguyên tắc nữa.

Nguyên tắc hay giới điều giúp chúng ta giải thoát và giải thoát được phần nào thì giới theo đó biến mất. Còn theo giới điều đến cố chấp, nghĩa là giới không còn tác động mà cứ giữ làm cho mình không giải thoát. Thể hiện ý này, trong kinh Di Đà, Phật nói rằng ở Tây phương Cực lạc, tên địa ngục, ngạ quỷ, súc sanh còn không có, làm gì có giới.

Vì vậy, về Niết bàn, Cực lạc, không có giới; thậm chí quý vị phát nguyện tu Bát quan trai giới một ngày thanh tịnh thì cũng không cần giới, vì giới không có tác dụng nữa. Thật vậy, các Phật tử về chùa tu Bát quan trai thì tại đây tám giới này không có tác dụng, nên chúng ta không cần phải giữ. Ví dụ giới không sát sinh, chúng ta tu một ngày ở chùa, chắc chắn việc sát sinh không thể xảy ra. Còn chúng ta đi ra ngoài thì điều này mất tác dụng, tức dễ dàng vi phạm giới. Giống như những người làm nghề săn bắn, hay chài lưới cả đời làm ác, cho nên tu Bát quan trai, Phật nói rằng chư Tăng suốt đời không sát sinh, vậy quý vị ngưng một ngày không sát hại chúng sinh có được hay không? Nếu tu Bát quan trai, phải giữ giới không sát sinh trong một ngày thì họ mất quyền lợi nhiều, nhưng muốn tu thì phải tuân thủ giới này trong một ngày, không thể khác. Nhưng chấm dứt một ngày tu Bát quan trai, sang ngày mai họ lại tiếp tục nghiệp sát sinh. Thiết nghĩ họ giữ được giới luật trong một ngày đã là tốt đối với họ để được kết duyên lành với Phật, còn hơn cả đời làm ác. Hơn nữa, vì làm ác nên khi thọ quả báo, bị đọa vào chốn tam đồ, thì cũng nhờ việc kết duyên lành đó sẽ khiến cho họ nhớ đến Phật, hướng tâm về Phật, mà được thoát khổ.

Còn các Phật tử quy y Tam bảo, phát nguyện giữ năm giới này trọn đời, gọi là tận hình giới; nghĩa là từ khi phát nguyện giữ giới cho đến chết, suốt đời ta không phạm năm giới cấm. Khi thọ giới, giới sư hỏi giới thứ nhất như chư Phật suốt đời không sát hại chúng sinh, quý vị muốn là Phật tử phải không được sát hại chúng sinh, có giữ được hay không ? Có Phật tử mạnh dạn trả lời "Có"; nhưng cũng có Phật tử ấp úng nói nhỏ thôi, vì còn suy nghĩ không biết giữ được không; sự do dự như vậy đã thể hiện rằng lương tâm của mình cũng đã nghe biết được điều ngăn cấm này rồi.

Riêng tôi, đối với đạo tràng Pháp Hoa, làm lễ quy y không truyền năm giới, mà chỉ truyền ba pháp quy y thôi; vì có Phật tử tốt, e sợ hứa giữ mà không giữ được thì bị mất tư cách Phật tử. Cho nên, tôi không truyền năm giới, vì xét thấy điều chính yếu là tánh giới, hay giới thể có từ thể tánh của chúng ta. Nhưng tất cả chúng sinh đều có nghiệp, giữ giới một ngày đã khó, mà bảo giữ suốt đời thì khó lắm. Cho nên, theo tôi, chỉ cần ba pháp quy y, tức trọn đời theo Phật, theo Pháp, theo Tăng để tu hành.

Đối với việc tuân thủ từng giới điều một, chỉ riêng giữ giới không sát sinh đã rất khó. Thật vậy, giữ giới này thì từ trên là Thánh Tăng cho đến loài vi tế côn trùng không được sát hại. Khi hứa giữ giới như vậy, chúng ta cảm thấy sợ, vì các loài nhỏ nhất mà chúng ta không thấy thì làm sao tránh khỏi việc không sát hại. Và trong thân của quý đạo hữu có bao nhiêu vi trùng sống nhờ trong đó, nếu mình uống thuốc thì nó chết, mà không uống thuốc thì mình chết. Về giới này, có một số thầy nghĩ rằng thà giữ giới mà chết còn hơn là phá giới để sống.

Vì suy nghĩ và do dự trước tình huống này, cho nên có thầy đã hỏi tôi có nên uống thuốc hay không? Tôi trả lời rằng nếu tôi bảo thầy uống thuốc là tôi xúi thầy sát sinh, còn bảo không uống thuốc là xúi thầy tự sát. Vì vậy, theo tôi, chúng ta nâng lên một bước để không rơi vào chấp giới điều thì có trí tuệ sẽ xét xem ta chết có lợi hay con vi trùng chết có lợi. Nếu con giun trong cơ thể mình chết có lợi thì để nó chết; còn ta chết có lợi thì ta chết. Thiết nghĩ trên bước đường tu của chúng ta, Phật đạo dài xa, ta cần giữ mạng sống để làm nhiều việc lợi ích cho chúng sinh mà ta chưa làm. Cho nên, ta cần sống để làm thì sẽ có nợ đối với con giun, chúng ta xin khất lại món nợ này, khi nào có cơ hội thuận tiện chúng ta sẽ trả mạng cho nó.

Ta cần sống vì còn một số việc chưa làm, chẳng hạn như nghiệp và phiền não chúng ta chưa giải quyết xong, nhưng chết thì mang qua kiếp sau, không biết đi đường nào, mà nếu đi vào ba đường ác thì càng khó hơn nữa. Vì vậy, nếu chúng ta có trí tuệ thì sẽ có vô số phương tiện để hóa giải. Cho nên, bước thứ nhất, ta chưa giải thoát thì thử nghĩ xem ta chết, hay nó chết, mà Ta là ai và Nó là ai? Còn nghĩ ta chết không được mà nó chết cũng không được, thì cả hai thứ này sẽ làm chúng ta khổ.

Vì vậy, nếu biết duy trì mạng sống và phát triển cao hơn là Tâm chúng ta thanh tịnh, thì Ta và Nó không còn hiện hữu trong lòng ta, hay nói cách khác, Ta và Nó là Một. Cho nên, ta hành trì tu tập, thì ta giải thoát và nó cũng được giải thoát. Nó và ta có duyên với nhau, nó mới vào ở trọ trong nhà ngũ uẩn của ta, nhưng ta chỉ dành một thời gian cho nó ở nhờ, còn thời gian khác là của chúng ta để chúng ta tu đắc đạo, thì nó cũng nhờ sự giải thoát đó mà đi lên, không phải nó ở đây làm con giun mãi. Chính vì vậy, ta tu đắc đạo, giải thoát sẽ kéo theo những người liên hệ lên bờ giải thoát. Nó sống theo ta và chết cũng theo ta, thì ta đắc đạo, nó cũng được theo.

Thật vậy, trong thân tứ đại này gọi là nhà có chứa vô số chúng sinh. Phật cũng dạy rằng trong ngôi nhà ngũ uẩn chứa đầy vô số sinh mạng; nhưng tất cả những chúng sinh này tùy thuộc ở ta, vì ta là chủ nhà. Do đó, quan trọng là làm sao tu cho nhà ngũ uẩn này sáng lên, biến ngũ uẩn thành Cực lạc, thành Niết bàn, thì chúng sinh ở trong đó cũng đồng lên Cực lạc, cùng chứng Niết bàn.

Nhà ngũ uẩn của chúng ta còn có nhiều loài vi trùng khác có liên hệ với ta trong nghiệp báo. Ta có duyên với nó, nó mới chui vô đục khoét nhà ngũ uẩn của chúng ta. Quán sát ngũ uẩn thân thấy chứa biết bao loài vi trùng và quán thọ thì khổ, từ đó chúng ta thấy được mối liên hệ giữa ta với thế giới vô hình, với các loài. Trong nhà ngũ uẩn của ta cũng như của mọi người đều có các loài chúng sinh, nhưng khéo tu, ta cải tạo và vun bồi ngũ uẩn cho tốt hơn, nghĩa là nghiệp ác chúng ta giảm do giữ giới, thì ngôi nhà này sẽ tốt lần. Thật vậy, bước đầu, trong ngũ uẩn thân toàn là xấu ác, nhưng kiên trì giữ giới, không làm ác, thì từ thọ uẩn, tưởng uẩn, hành uẩn cho đến thức uẩn được cải tạo trước.

Do hành động ác không có, nên chúng ta ngủ mơ , tất cả những gì xấu đều mất. Có người thưa với tôi rằng khi ngủ thường mơ thấy ác. Tôi nói vì nhà ngũ uẩn của ông chứa toàn ác nghiệp; thậm chí nghiệp ác nặng thì ngay cả lúc thức nó cũng hiện ra, làm cho họ lo sợ, buồn khổ.

Tu theo Đại thừa, không theo giới điều, tôi lạy Phật, tụng kinh, ngồi thiền và dạy Phật tử cũng làm như vậy, nghĩa là đem Phật pháp vào nhà ngũ uẩn thì nhà ngũ uẩn sáng lên, tâm chúng ta an. Tu như vậy một khoảng thời gian, tâm chứa giáo pháp Phật, mời thỉnh Phật và hiền thánh vào thì tâm chúng ta có hiện tượng tốt. Và tâm tốt thì thân cũng tự động tốt theo; các con giun cũng tự mất, không còn theo đòi nợ mình.

Có thể khẳng định rằng siêng năng lạy Phật, tụng kinh, tham thiền, không theo giới điều; nhưng Phật, Bồ tát và hiền thánh đến với ta được, thì điều xấu phải mất. Phật cũng dạy rằng pháp Phật ví như nước có công năng rửa sạch trần tâm chúng ta, nghiệp ác sẽ không còn. Đó chính là giới đức.

Không theo giới điều, không nghĩ đến phạm giới điều này, giới điều kia, không nghĩ nên hay không nên làm điều này, điều nọ, nhưng chuyên tụng kinh, lạy Phật, tham thiền, thì tội cũng không sanh. Đó cũng là pháp hành trì theo kinh Duy Ma.